Zgodnie z mitologia nordycką i przekazem Havamalu, Odyn najwyższy z bogów nordyckich z dynastii Azów, odznaczał się prawdziwą mądrością. Aby ją posiąść oddał swe oko Mimirowi w zamian za wodę ze studni mądrości i złożył sam z siebie ofiarę.  Przez dziewięć nocy i dni wisiał na Drzewie Świata - Yggdrasilu, przebity własną włócznią, dzięki temu poznał wiedzę tajemną i nauczył się osiemnastu magicznych pieśni i dwudziestu czterech run. Następnie, runy te podarował ludziom.

Historia alfabetu runicznego sięga czasów Cesarstwa Rzymskiego, gdy na jego obrzeżach żyły ludy germańskie, używały one do zapisu swojego alfabetu. Nazwa tego pisma pochodzi od gockiego słowa "runa", czyli tajemnica.

Wywodzące się z pisma runicznego runy z okresu wikingów (VIII-XI wiek) były wyłącznie znakami alfabetu nordyckiego. Najwcześniejsze znane inskrypcje ( ze Skandynawii) pochodzą mniej więcej z roku 200 po narodzeniu Chrystusa.
W alfabecie istniały 24 znaki złożone przeważnie z linii pionowych i ukośnych, co ułatwiało wycinanie ich w drewnie. Unikano linii poziomych, które mogły zlewać się ze słojami drzewa i zostać zamazane. Każdy symbol był zarówno odpowiednikiem dźwięku, jak i piktogramem opisującym obiekt lub pojęcie abstrakcyjne. Pierwszy symbol alfabetu nie tylko oznaczał literę f, lecz również bydło, czy bogactwo.
Na początku okresu wikingów ok. 650 roku nastąpiły w piśmie zmiany - liczba run została zmniejszona do 16, niektóre przybrały inną postać, stały się prostsze i łatwiejsze do zapisania, ale niestety trudniejsze do odczytania. Większość symboli była wieloznaczna, niektóre znaki albo nie były reprezentowane, albo musiały się powtarzać, nie było odrębnych znaków dla spółgłosek „d” „g” czy „p”, zamiast nich używano „t”, „k” i „b”. Dziś wiele z tych run jest trudnych do odczytania.

Ten młodszy alfabet runiczny nazywany bywa często futhark od pierwszych sześciu znaków.


Nie wiemy, z jakich powodów stworzono nowe runy złożone z 16 znaków. Często przytacza się argument, że zmiana pojawiła się w okresie przeprowadzenia licznych radykalnych zmian społecznych, co wskazuje na działanie władzy centralnej.
System pisma złożonego z szesnastu run używany był zwłaszcza do przekazywania wiadomości na kawałkach drewna (te zachowały się tylko nieliczne), oznaczenia własności i luźnych notatek na drobnych przedmiotach oraz co najważniejsze do oznaczania kamieni pamiątkowych tzw. kamieni runicznych. Runy miały też magiczne znaczenie, rzeźbiąc je można było rzucić czary, noszone – zapewniały ochronę.

Kamienie runiczne powstawały głównie w latach 200–1100. Wikińscy wojownicy żyli krótko, umierali z chorób lub w walce. Grzebano ich z bronią, czasami z koniem lub ulubioną niewolnicą. Grób obkładano kamieniami na kształt długiej łodzi. Wierzono, że taka łódź przeniesie wojownika w zaświaty. Niektórym stawiano kamienie runiczne wyryte na pokaźnych głazach, z opisem ich bohaterskich czynów. Runy były używane także w późniejszych czasach, w niektórych odizolowanych rejonach Szwecji i Norwegii, ale kamienie runiczne przestano w zasadzie rytować przed rokiem 1100. Zachowały się one w całym obszarze kultury nordyckiej – w Szwecji, Norwegii i Danii oraz w rejonach o znaczącym wpływie tej kultury.
Starsze kamienie runiczne są w większości rytowane w starym rzędowym stylu. Często pozbawione są ornamentów. W tym okresie znacząca liczba kamieni była stawiana w południowych rejonach ich występowania (Danii, Götaland, a także w Norwegii) – i na północy (przede wszystkim Svealand).
Z okresu wikingów zachowało się około 40 kamieni runicznych w Norwegii, 140 na terenie obecnej Danii i blisko 2500 w dzisiejszej Szwecji, z czego niemal połowa, bo aż 1392 w Upplandii w środkowej części kraju, a 448 w Södermanland, gdzie wiosną podróżowałyśmy.

Szukając kamieni runicznych trafiłyśmy do Mariefred. Jest to przepiękne miasteczko oddalone około 70 km od Sztokholmu, położne naprzeciwko zamku Gripsholm. Pierwotna twierdza średniowieczna została zbudowana w 138 roku, przez Bo Jonssona Gripa. W 1526 roku zamek zajmuje król Gustawa I Waza i dokonuje jego gruntownej przebudowy  w stylu renesansowym. Według przekazów, w latach 1563–1567,  król Szwecji Eryk XIV Waza, więził tutaj swojego przyrodniego brata, księcia Finlandii Jana III Wazę i jego żonę Katarzynę Jagiellonkę. Tu, 20 czerwca 1566 roku, urodził się ich syn, późniejszy król Polski i Szwecji, Zygmunt III Waza. Zamek do 1713 roku pozostał rezydencją królewską.
W latach 1713–1773 zamek był więzieniem. W 1773 został wyremontowany przez króla Gustawa III. Kolejną restaurację zamek przeszedł w latach 1889–1894. W zbiorach zamkowych znajdują się między innymi polskie zabytki zrabowane przez Szwedów podczas najazdów na Polskę.


Kamienie runiczne odkryto tu przypadkowo podczas remontów. Przed zamkiem stoją teraz dwa dwumetrowe kamienie runiczne nr 178 i nr 179.

Kamień runiczny numer 178 przedstawia na czerwonym piaskowcu dwa węże złączone ogonami za pomocą węzła. Na ich ogonach stoi chrześcijański krzyż. Szyje są także połączone za pomocą węzła, a głowy są od siebie odwrócone. Styl w jakim wyryto głowę wskazuje na styl Urnes najmłodszy, a zatem  datę ozdobienia kamienia szacuje się na lata pomiędzy 1080 a 1100 rokiem. Głowa o tójkątnym kształcie, pysk zamknięty, dolna linia pyska prosta z zaznaczonym wyrostkiem, oko w kształcie migdała, uszy mocno przesunięte w tył głowy. Kamień znaleziono w 1730 roku


Inskrypcja brzmi:

"Hälgulv i Öulv razem wznieśli ten kamień ku pamięci ich brata Kätilmunda i most ku pamięci Somy, ich matki. Brune, jej brat wyrył runy.”

Dwóch braci  Hälgulv i Öulv postawili kamień jako pomnik ku pamięci brata Kätilmunda i most ku pamięci ich matki Somy. Słowo most może znaczyć także nasyp. Odniesienia do budowy mostów na kamieniach runicznych jest dość popularne w tym okresie. Niektóre odnoszą się do nowej chrześcijańskiej wiary i symbolizują most do życia pozagrobowego, inne do praktyk Kościoła Katolickiego w tym okresie, który namawiał do budowy dróg i mostów w zamian za wstawiennictwo Kościoła za zmarłych.

Kamień ma 1,9 metra wysokości.

W ornamentyce kamienia runicznego bardzo duże znaczenie ma wąż. Po dokładnej obserwacji jego głowy, ogona i węzła którym jest splątany, lub czy ma lub nie ma nogi i jak są zakończone, można ocenić w jakim stylu został wyryty.





„Tola kazała wznieść kamień ten dla swego syna Haralda brata Ingvara. (Oni) pojechali mężnie daleko za złotem i na wschód, orły nakarmili, zmarli na południu w Serklandii”

Prawdopodobnie chodzi o nieudaną, ale wysławianą w sagach wyprawę Ingvara Obieżyświata (zm. 1041 r.)  na wschód i południe do Serklandii. Wyprawa odbyła się w latach 1036 - 1041 i uczestniczyło w niej wiele statków. Wikingowie przybyli do południowo-wschodnich wybrzeży Morza Kaspijskiego i stamtąd penetrowali ląd. Prawdopodobnie brali udział w bitwie pod Sasireti w Gruzji. Wielu z nich zginęło w walce, a większość, w tym Ingvar, zmarli na choroby. Wzmianki o tej wyprawie pojawiają się na ponad 20 kamieniach runicznych w Szwecji. Została ona też uwieczniona w sagach islandzkich z XI wieku oraz w kronice Kartlis w Gruzji.

Zwrot w inskrypcji nakarmić orły - oznacza zasłanie pola bitwy ciałami wrogów.



Najwięcej znanych nam zapisów runicznych na kamieniach z okresu wikingów pochodzi z miast i targów. Poza klasą wyższą, znajomość pisma była najbardziej rozpowszechniona w tych środowiskach, gdzie istniała potrzeba przekazywania wiadomości na odległość. Informacje zamieszczane na kamieniach runicznych były zazwyczaj ubogie w treść.
Około roku 1000 zaznaczyła się też istotna zmiana w zwyczajach stawiania kamieni runicznych i liczba rytowanych kamieni w krótkim czasie wzrosła na południu, po czym fala wzrostu zaczęła się rozprzestrzeniać ku północy, gdzie zyskała swoją kulminację w latach 1050–1100 na terenie Upplandu. Najbardziej aktywny okres i obszar tworzenia kamieni runicznych to druga połowa XI wieku w okolicach jeziora Mälaren. Zbiega się to z chrystianizacją tych terenów. Wraz z nastaniem chrześcijaństwa, ludzie przestali chować swoich zmarłych na starych cmentarzyskach, które wcześniej były istotnym elementem kultury. W okresie przejściowym, gdy zmarłych zaczęto chować na nowych chrześcijańskich cmentarzach, na starych zaczęto stawiać kamienie runiczne, podtrzymując tradycję świętych miejsc przodków.

Åsa gravfält to jeden z największych zachowanych w Södermanland cmentarzy z końca epoki żelaza (400 - 1050 n.e.). Cmentarzysko znajduje się na wyspie Selaön na jeziorze Mälaren, w Ytterselö. Chcą trafić tutaj, należy udać się do  miejscowości Stallarholmen i przejechać mostem na wyspę Selaön. Podobno na samej wyspie jest kilkanaście kamieni runicznych. Nam udało się odszukać trzy.


 Åsa gravfält jest przepięknie położone na najwyższym w okolicy wzgórzu. Wiosną kwitną tutaj sasanki, a na jesieni tymianek. Nas zaskoczyło to, że ogrodzony teren starożytnego cmentarzyska wykorzystywany jest jako miejsce piknikowe i na towarzyskie spotkania.
Cmentarzysko składa się z około 250 różnych kopców pochówkowych i 160 kurhanów kamiennych oraz  różnych kamiennych kręgów różnej wielkości. Jednym ze zwyczaju chowania zmarłych był sięgający epoki brązu zwyczaj chowania ich w ziemi, w zwyczajnych grobach zwieńczonych kamieniami w kształcie łodzi, okręgu lub kwadratu. Od IX wieku charakterystyczny wzór długich łodzi stał się popularny.
W Åsa gravfält na terenie 33 metrów długości i 8 metrów szerokości stoi kamienny statek  z 24 stojących kamieni. Na zachód od drogi znajduje się inny kamienny krąg z siedmiu stojących kamieni.



Przy drodze przy cmentarzysku stoi kamień runiczny oznakowany numerem 200. Mimo że stoi w widocznym miejscu,  zajęło nam chwilę odnalezienie go. Kamieńtoi poza ogrodzonym terenem, tuż przy parkingu. Głowa węża z dwoma oczami datuje nam ten kamień pomiędzy 1010 a 1050 rokiem.





"Trotte i Rolev i Östen i Nase i Glägge postawili ten kamień upamiętniając Arnstena ich ojca"

Prawdopodobnie pięciu braci upamiętniło tym kamieniem ojca. Imiona wyryte na kamieniu są rzadkie, a Glägge i Arnsten występują tylko na tym kamieniu. Trotte znaczy wytrzymałość i pewnie jest pseudonimem, Glägge znaczy bystrooki.



W regionie Södermanland, pomiędzy Mariefred a Sztokholmem, w okresie wikingów, na małej wyspie Björkö na jeziorze Mälaren, znajdowało się ważne miasto, Birka. W tym okresie ląd znajdował się 5 metrów niżej niż obecnie, a jezioro Mälaren było połączone z Bałtykiem. Okręg Mälaren był bogaty. Już w V wieku naszej ery znajdowało się tu duże centrum handlowo-produkcyjne, Helgö. W okolicy znajdują się liczne bogato wyposażone groby, a także grobowce jak  te z Vendel i Valsgärde, gdzie chowano całe pokolenia w bogato wyposażonych łodziach. Około 975 roku miasto zostało opuszczone. Prawdopodobnie podnoszenie się lądu zamknęło połączenie z Bałtykiem . W tym czasie ojawiło się nowe miasto, Sigtuna. Miasto położone nieco dalej na północ od Birki, w kierunku Uppsali, też nad jeziorem Mälaren, zostało założone przez Eryka Zwycięskiego około 980 roku, a około 1000 roku bito tu monetę (odkopano pozostałości mennicy),  a w 1010 roku otrzymuje prawa miejskie. Miasta, żyzne ziemie wokół jeziora i handel skórami z północą przyciągały w te okolice ludzi, a Ci pozostawili po sobie między innymi kamienie runiczne.

W trakcie naszej wycieczki z 448 udało nam się zobaczyć przez dwa dni tylko kilkanaście kamieni runicznych, a kilku, mimo oznaczenia na mapie, nie udało nam się odnaleźć w terenie.

Ten kamień runiczny znalazłyśmy też na wyspie Selaön, w drodze powrotnej do Stallarholmen przy małej bocznej drodze. Kamień oznaczony numerem 203 Östa Hage.

Cały teren wokół, zwany Vikingavallen, wykazuje oznaki, że ludzie mieszkali tutaj od co najmniej 2000 lat. Znajduje się tutaj wiele zabytków pochodzących głównie z późnej epoki żelaza i epoki wikingów, czyli od około 400 do 1080 roku. Istnieje tutaj  około 130 kurhanów i mniejszych kamiennych kręgów i  kilka naprawdę imponujących kopców.



„Björn och Gärdar postawili ten kamień dla swoich braci,
Viking i Sigfast. Balle wyrzeźbił.”

Wiek kamienia to druga część 1000 roku, być może około 1060/70 roku. Poznajemy po pysku węża, że rytowany jest w stylu najstarszym Urnes (1050 do 1080). Widzimy charakterystyczną linię od ucha do końca pyska, bardzo duże oko w kształcie migdału , uszy osadzone daleko z tyłu głowy, długie na końcach zaokrąglone. Pysk bardziej smukły niż w stylu Ringerike, otwarty, dolna część wygięta na zewnątrz. Nos przechodzi w esowaty kształt, tworzący niby róg.

Pierwsze wzmianki o kamieniu pochodzą z 1794 roku.

Obok znajduje się jeszcze inny kamień runiczny oznakowany numerem  202. Będąc tu za pierwszym razem nie znalazłyśmy go. Przywożąc parę dni później znajomych, żeby pokazać nr 203, odjeżdżając samochodem zauważyłyśmy w głębi tuż przy znajdującym się tutaj gospodarstwie, drugi kamień.



"Torbjörn postawił ten kamień Ospake, jego ojcu. Był właścicielem  ..."

Zniszczona część napisu prawdopodobnie odnosi się do farmy, którą posiadał Ospake.
Wysokość kamienia 1,38 m, szerokość 0,73 m do 1,30 m.


Kamienie runiczne często stawały się materiałem budowlanym chrześcijańskich kościołów, które powstawały na terenie dawnych świętych miejsc Wikingów. W wyniku prac remontowych odnajdywane kamienie umieszczane są na terenach kościelnych.

W 1291 roku na wzgórzu położonym nad wodami jeziorem Mälaren ł w miejscu składania ofiar przez Wikingów oraz męczeńskiej śmierci św. Eskila, powstał drewniany kościół klepkowy. Obecnie znajduje się tu miasto Strängnäs, którego nazwa pochodzi od starej nordyckiej nazwy strengr ("wąski kanał wody") oraz nes ("przesmyk"). Dopiero później w miejscu drewnianego kościoła powstała trzynawowa gotycka ceglana świątynia. W 1523 roku został tu wybrany na króla Szwecji Gustaw Waza. Jest tu pochowany między innymi Karol IX Waza, Karol Sudermański, król Szwecji w latach 1604–1611. Górująca nad miastem wieża katedry otrzymała swój dzisiejszy wygląd w latach 1740-1742. Katedra w Strängnäs najlepiej ze wszystkich katedr Szwecji zachowała swój średniowieczny charakter mimo wielu remontów. Podczas jednego z nich odkryto kamienie runiczne użyte przy budowie  podłogi.

Kamieni runicznych na terenie katedry w Strängnäs jest siedem,  z czego pięć umieszczonych jest w murze,  a dwa stoją na zewnątrz.

Kamień runiczny oznaczony numerem 280, znajduje się naprzeciwko domu biskupa i jest najstarszym odnalezionym źródłem pisanym w Strängnäs. Pośrodku znajduje się krzyż w stylu Ringerike. Ogon węża jest zwinięty, natomiast ciekawa jest niewyeksponowana głowa.
Kamień prawdopodobnie oryginalnie leżał, na styl chrześcijańskich pochówków. Świadczy o tym nie tylko przycięcie kamienia, ale także brak słów w tekście „postawił kamień”, tylko „wyrzeźbił”.






„Björn i Underlög, matka i syn, pozwolili wyrzeźbić ten kamień na pamiątkę Ulvrika i -ojciec i syn, i syna Underlög.”

Został znaleziony w 1874 roku w podłodze kościoła, piaskowiec na którym wyryto runy ma prawie 2 metry wysokości.

Kamień runiczny w podmurówce południowej strony kościoła Strängnäs oznaczony numerem 276.
Granitowy kamień długości około 245 cm, szerokości od 44 do 82 cm.



„Sigvid i Sven i Vighjälm i Gylla wznieśli ten kamień Olafowi.”

Nic nie możemy wnioskować na podstawie  napisu o pokrewieństwie tych ludzi, cztery osoby czuły obowiązek postawić ten kamień Olafowi, nie wyjaśniając dlaczego.

Runy wpisane w ciało węża, którego szyja z ogonem połączone są celtyckim węzłem. Ogon ma kształt stopy, nos węża zakończony jest rogiem. W centrum znajduje się krzyż ozdobiony palmowym ornamentem. Styl jest mieszany, posiada zarówno cechy Ringerike i Urnes. Tekst jak zwykle zaczyna się przy głowie.

Fragment dużego kamienia runicznego w podmurówce kościoła w oznaczony numerem  278





Kamień powiązany z Igvarem Obieżyświatem, jest częścią większego kamienia, bo ornamentyka i kształt głowy węża są podobne jak w innych kamieniach dotyczących rodziny Igvara. Tekst urwany, wiemy że wzniósł go Gunn Bjorn


Jeszcze jeden kamień runiczny także powiązany z Igvarem wmurowany w podmurówkę kościoła w Strängnäs nr 281




"(Hallvi?) postawił pomnik ku pamięci – brata Ulvsa.
na wschód ... z Ingvarr w Serkland."

Kamień odkryto w 1863 roku przy remoncie kościoła, w którym był użyty jako  próg. Podobnie jak wiele innych kamieni runicznych odkrytych w katedrze jest tylko fragmentem większego kamienia.


Przy kościele znajdują się jeszcze dwa inne fragmenty kamieni runicznych oznakowane numerami 275 i 279.

W Bjudby niedaleko Vadsbro, Flen stoi prawie 3 metrowy kamień runiczny, numer 54.




„Torsten i Östen i Nattfare wznieśli ten kamień, aby upamiętnić Finnvid i Olev, (i) Torkel, swoich braci. Byli oni synami Vikingra, mężczyzny urodzonemu do ziemi, który miał kamień postawiony. Stenkil wyrył runy.”

Pastor Marchelius wspomina o nim w 1668 roku, następnie kamień opisuje w 1770 roku Lars Hallman. kamień jest wtedy przewrócony runami do dołu.
Mężczyzna urodzony do ziemi, to człowiek który był właścicielem ziemskim. Vikingr był zatem ważnĄ osobistością. Oko węża jest okrągłe, co wskazuje na wczesny styl Urnes, początek XI wieku.

Zupełnie przypadkowo zjeżdżając z trasy na parking znalazłyśmy ruiny Ogaklev Fornborg. Na parkingu znajdowała się tablica informująca, że w lesie znajduje się zabytek . Długo się nie zastanawiając pojechałyśmy leśną drogą i na końcu czekała nas niespodzianka.



Zobaczyłyśmy dość dobrze zachowane ruiny zamku z przed około 1000 lat. Dziś widoczne są trzy metrowej wysokości mury. Położony na przełęczy obejmuje murami obszar 220 x 130 metrów, w okolicy nie ma śladów osady, była to więc prawdopodobnie tymczasowa twierdza używana w stanach zagrożenia.  Z jednej strony jest strome zbocze, które podwyższa mur. Do zamku istnieją dwa wejścia, jedno północno zachodnie i drugie na południu.



Na koniec opuszczając Södermanland wjechałyśmy do Upplandii - celem była katedra w Uppsali i znajdujące się na jej terenie kamienie runiczne.

Jak podał XI wieczny kronikarz Adam z Bremy, wikingowie odprawiali w tym miejscu główną ceremonię w wielkiej świątyni w Uppsali. Odbywała się ona co 9 lat i trwała 9 dni, w jej trakcie zabijano 9 przedstawicieli każdego dostępnego gatunku, w tym ludzi, oddając cześć Odynowi, który  według nordyckich wierzeń właśnie 9 dni wisiał na Drzewie Świata – Yggdrasilu. Podobno stały tutaj ogromne posągi Thora, Odyna i Frejra. Na miejscu świątyni wybudowano później katedrę. W katedrze przy różnych remontach odnaleziono 7 kamieni runicznych.




Runstenar Uppland – U 935
þ[i]agn : fasteþr : lit… …[-]l ‘ (b)onta si…

Tägn (i) Fasthed dali ... swego męża.




U 929, Uppsala domkyrka, Uppsala
…ihraR [• lit •] rita • sten eftiR uiha • faþu si•n ikulf•r riisti • runR

... ufundował kamień dla Vige, swojego ojca. Runy rytował Ingulv.